खाँडादेवी- ऐतिहासिक तथा धार्मिक महत्त्व बोकेको रामेछाप जिल्ला खाँडादेवी मन्दिरमा आउदो चैत २४ गते राम नवमीका दीन सरकारी पूजा हुने भएको छ ।परापूर्वकालदेखि मन्दिरमा गरिँदै आएको सरकारी पूजा चैत २४ गते राम नवमीका दिन गर्न लागिएको खाँडादेवी विकास कोषका अध्यक्ष शेरबहादुर तामाङ र उपाध्यक्ष प्रकाश बुढाथोकीले जानकारी दिए।
देशमा शान्ति होस्, सम्पूर्ण मानव जगतमा कुनै रोगव्याधि नलागोस्, सम्पुर्णमा शुभ रहोस् भनि प्राचीन कालदेखि सो पूजा गरिँदै आएको छ’, !
पहिला तत्कालीन राजाहरूले गर्ने सो पूजा अहिले विकास कोषले गर्दै आएको छ । राजा रहँदाका बखत पूजाको लागि दरबारबाट नै सामाग्री आउने गर्दथ्यो । पूजाको प्रसाद ग्रहणका लागि जिल्लाका सबै सरोकारवाला र भक्तजनलाई आमन्त्रण गरिएको अध्यक्षले बताउनुभयो ।
खाँडादेवीलाई ऐतिहासिक र धार्मिक महत्वको शक्ति पीठ मानिन्छ ।  यो मन्दिरमा विसं १२४० चढाएको चाँदीको जन्तर फेला परेको विकास कोषको भनाइ छ । तथापि त्यसको पुरातात्विक हिसाबले पुष्टि हुन बाँकी छ । विसं १५७३ मा मन्दिरमा चढाइएको घण्ट भने सुरक्षित छ । विसं १५१५ माघ १५ गते खाँडादेवीको शिला फेला परेको भन्ने भनाइ रहँदै आएको छ ।

शिवपुराणको हिमवत खण्डमा रोशमती (रोशी) र सुनकोशी नदीको सङ्गम कुशेश्वरमा देवीले शुम्भ र निशुम्भ नामका राक्षसलाई वध गरी दुर्गा नदीमा खड्ग पखाली खाँडादेवीमा खड्ग गाडेर कालिञ्चोकमा अन्तर्ध्यान भएको उल्लेख छ । त्यसैले पनि यो मन्दिरलाई पौराणिक मन्दिर मानिन्छ ।
नेपाल एकीकरण गर्ने क्रममा पृथ्वीनारायण शाहले पूर्वी किल्लालाई बलियो बनाउन सिन्धुलीगढीपछि खाँडादेवी, चिसापानी, तिल्केस्थान लगायतका स्थानमा सहायक गढीका रूपमा किल्ला बनाएका र अंग्रेजसँगका लडाइँ जित्न पृथ्वीनारायण शाहले खाँडादेवीसँग आशीर्वाद लिएको जनश्रुति पाइन्छ ।

सिन्धुलीगढीको लडाइँमा खाँडादेवीसँग बल पुकारा गरेर विजयप्राप्त गरेपछि पृथ्वीनारायण शाहले खाँडादेवीको शिलालाई काठमाडौं लगेकामा  सेनाले कतै पनि नबिसाई लगेको शिलालाई साँगामा पुर्‍याएर बिसाउँदा दुइपटक अलप भएपछि पुनः तेस्रो पटक भक्तपुरको खोपीढुंगामा पुर्‍याएर बिसाउँदा शिला फेरि पनि अलप भएर खाँडादेवीमा उत्पत्ति भएको थियो भन्ने भनाइ छ । कसै गरे पनि शिला लैजान नसकेपछि पृथ्वीनारायण शाहले कमलामाईलाई परेवा, मङ्गलादेवीलाई भाले, भैरवीदेवीलाई राँगा, खाँडादेवीलाई हाँस र बोका बलि दिनू भनी आदेश दिई पूजा चलाउनुभएको भनाइ छ । वडा दशैँको नवमी र चैते दशैँको रामनवमीमा मन्दिरमा सरकारी पूजा हुने गर्दछ ।
मन्दिरमा अहिले काठमाडौं उपत्यका तराइका विभिन्न जिल्ला तथा पूर्वी नेपालका सहित भारतका समेत दर्शनार्थीहरु आउने गरेका छन् । यसको अझ प्रचार गर्न सके धार्मिक पर्यटकीय क्षेत्र बनाउन सकिने सम्भावना रहेको छ ।

– राजन खत्री